De formatie in Den Haag lijkt met de dag vreemder te worden. Verkenner Wouter Koolmees heeft besloten dat D66 en het CDA voorlopig als enigen aan tafel blijven om “de inhoud te verkennen”. Twee partijen die samen nog geen derde van de stemmen vertegenwoordigen, mogen drie weken lang bepalen welke richting het gesprek opgaat, terwijl de rest op de gang moet wachten.
Wat er op tafel ligt
Volgens Haagse bronnen krijgen D66 en het CDA de ruimte om op een aantal grote dossiers stappen te zetten. Pas daarna wordt bekeken welke andere partijen kunnen aansluiten. In de praktijk voelt dat als een voorzetje op de macht: eerst de lijnen uitzetten, dan pas uitnodigen wie in dat plaatje past. Voor kiezers die stemden voor een duidelijke ruk naar rechts, is dit een zure boodschap.
Een uitslag die rechts is, maar een proces dat links aanvoelt
De verkiezingen van 29 oktober gaven een helder signaal: veel Nederlanders willen een rechtser kabinet, met strenger migratiebeleid, minder lasten en meer afstand tot de klimaatplannen van de afgelopen jaren. Links kreeg flinke klappen, het midden bleef middenmoot. Toch lijkt de formatie te bewegen richting een constructie waarin rechts geen doorslaggevende stem krijgt. Critici noemen het een manier om tijd te winnen en het speelveld zó te ordenen dat partijen als PVV, SGP en FVD structureel buiten spel blijven.
De rol van verkenner Wouter Koolmees
Dat uitgerekend een oud-minister van D66 de verkenning leidt, roept vragen op over de schijn van onafhankelijkheid. Het voelt voor veel mensen alsof de scheidsrechter uit dezelfde kleedkamer komt als een van de teams. En precies dat beeld wordt nu bevestigd: de verkenning gaat de kant op die D66 graag ziet. D66 mag de lijnen trekken, het CDA schuift aan voor de schijn van breedte, en de rest – VVD, PVV, BBB, FVD, JA21 – kijkt voorlopig toe.
Het CDA als trouwe partner
Het CDA presenteert zich als “constructief”. Fractieleider Henri Bontenbal zegt open te staan voor samenwerking met alle grote partijen, behalve de PVV. Daarmee sluit hij een van de grootste fracties bij voorbaat uit, en dus ook een groot deel van de kiezer. Voor veel aanhangers van rechts voelt het alsof het CDA meebuigt met de wind in Brussel en Den Haag, in plaats van met de uitslag van de stembus.
De toon van Rob Jetten
D66-leider Rob Jetten noemt de keuze om eerst met het CDA door te praten “een noodzakelijke tussenstap”. De boodschap: D66 wil de volgende fase van de formatie kunnen regisseren. Dat is opvallend, omdat D66 niet de grootste partij is en in de campagne stevige klappen heeft gekregen. Toch doet Jetten alsof zijn partij vanzelfsprekend de regie pakt, en dat schuurt bij kiezers die juist verandering stemden.
Rechts buitenspel
Het is niet alleen de PVV die nu aan de kant staat. Ook VVD, BBB, FVD en JA21 zitten voorlopig niet aan tafel. De VVD houdt vast aan haar blokkade tegen GroenLinks-PvdA en krijgt zo de schuld van de impasse toegeschoven. Maar in de praktijk profiteert vooral D66: zolang rechts en centrumrechts niet gezamenlijk optrekt, kan D66 volhouden dat “de rechtse partijen niet willen” en tegelijkertijd een richting kiezen die weinig verandert aan het beleid van de afgelopen jaren.
Critici spreken van een bewuste keuze om geen rechts beleid te voeren: geen harde migratieafspraken, geen serieuze lastenverlichting, en geen pas op de plaats in het klimaatdossier. Het gevolg is dat een groot deel van het electoraat zich niet vertegenwoordigd voelt. Het sentiment: de helft van het land staat buiten in de kou terwijl binnen de afspraken al worden gemaakt.
De schijn van democratie
Op papier draait alles om “verantwoordelijkheid” en “stabiliteit”. Voor de camera’s worden keurige woorden gesproken, maar het voelt als toneel: het proces lijkt meer gericht op het vasthouden van macht dan op het serieus nemen van de uitslag. De spelregels van de formatie laten dit toe, maar politiek draagvlak ontstaat niet in achterkamertjes. Het ontstaat door kiezers zichtbaar mee te nemen in keuzes die aansluiten bij wat zij net hebben uitgesproken.
Waarom dit ertoe doet
Drie weken klinkt kort, maar dit is precies de fase waarin de koers wordt vastgezet. Als D66 en het CDA nu op hoofdlijnen akkoorden schrijven, bepaalt dat wie later nog kan aansluiten en op welke voorwaarden. Partijen die niet in dat stramien passen, haken af of worden afgevangen met symbolische concessies. Het risico: een kabinet dat er op papier uitziet als een compromis, maar in de praktijk vooral doorzet wat er al lag.
Wat er nodig is
Als de formatie geloofwaardig wil zijn, moet de rechterhelft van Nederland serieus aan tafel komen. Niet alleen voor de vorm, maar met echte invloed op de inhoud. Dat betekent: eerlijke gesprekken over migratie, lasten en klimaat, en de bereidheid om keuzes te herzien die de kiezer duidelijk heeft bekritiseerd. Zonder dat blijft de kloof tussen Den Haag en de samenleving groeien.
Vooruitblik
De komende weken worden beslissend. Ofwel D66 en het CDA tonen openheid en betrekken rechts daadwerkelijk bij het maken van afspraken, ofwel het formatiespel wordt nog een ronde langer gespeeld, met nog meer wantrouwen als inzet. De uitslag van de verkiezingen was duidelijk. Nu is de vraag of de formatie die duidelijkheid wil omzetten in beleid – of in procedure.
Conclusie
Het startschot met alleen D66 en het CDA aan tafel voelt als een stap weg van de verkiezingsuitslag. Het kan een slimme tactiek zijn om rust te creëren, maar het is ook een risico: wie een groot deel van de kiezers in de wachtkamer zet, krijgt vroeg of laat de rekening gepresenteerd. Aan de onderhandelaars de keuze: verbreed de tafel, of accepteer dat de formatie een vertrouwensexperiment wordt dat niemand kan gebruiken.
