De formatie in Den Haag krijgt een opmerkelijke wending. Verkenner Wouter Koolmees laat de gesprekken voorlopig alleen doorgaan met D66 en het CDA. Twee partijen die samen nog geen derde van de stemmen hebben, mogen de inhoud verkennen, terwijl de rest vanaf de zijlijn toekijkt. Welke partijen later mogen aanschuiven, is onduidelijk. Volgens bronnen moeten D66 en CDA in de komende weken proberen stappen te zetten op “belangrijke thema’s”. Voor veel kiezers voelt dit als een tussenfase die vooral tijd wint, niet als een stap die de uitslag van de verkiezingen serieus neemt.
Rechts won, maar links houdt de regie
De verkiezingsuitslag werd door velen gelezen als een duidelijke voorkeur voor een rechtser kabinet. Links verloor terrein, het midden hield stand, en vooral de rechterflank groeide. Toch lijkt de formatie daar vooralsnog niet op aan te sturen. In plaats van een breed gesprek met de grootste spelers op rechts, komt er eerst een verkenning met D66 en CDA. Voor critici is dat het teken dat het politieke centrum de touwtjes stevig vasthoudt, ondanks de verschuiving bij de kiezer.
Waarom Koolmees de toon zet
Dat Wouter Koolmees, oud-minister van D66, de verkenning leidt, zorgt voor gefronste wenkbrauwen. Officieel is zijn rol neutraal en procedureel. In de praktijk kleurt zijn aanstelling de eerste fase van de formatie. Nu hij kiest voor een smalle start met D66 en CDA, klinkt de kritiek dat de lijnen worden uitgezet in de richting die D66 het beste past. Of dat terecht is, zal later blijken, maar het beeld is gezet: de verkenner bepaalt het speelveld, nog voordat iedereen de kans krijgt om mee te praten.
D66 aan het stuur, CDA als partner
D66 pakt zichtbaar de leiding in deze fase. De partij wil de inhoud langs enkele thema’s ordenen en daarna pas bekijken wie kan aansluiten. Het CDA presenteert zich als constructieve partner. Fractievoorzitter Henri Bontenbal benadrukt open te staan voor samenwerking met grote partijen, met uitzondering van de PVV. Daarmee sluit het CDA de mede-grootste kracht op rechts uit en zet het zichzelf vast in het midden. Voor een partij die traditioneel wortelt in regio’s, gezinnen en gemeenschappen, is dat een spannende keuze: ze wint aan bestuurlijke geloofwaardigheid, maar riskeert vervreemding bij een deel van de achterban.
Wat Jetten zegt en hoe dat overkomt
D66-leider Rob Jetten noemt het “logisch” om eerst met het CDA te praten, zodat een volgende fase beter kan worden voorbereid. In de aanpak klinkt veel procesdenken: eerst de lijnen uitzetten, later de stoelen vullen. Voor tegenstanders oogt dat als een manier om de formatie te regisseren zonder meteen verantwoordelijkheid te nemen richting de grootste partijen op rechts. Voorstanders noemen het juist verstandig: als je het beleidsraamwerk helder krijgt, voorkom je chaos zodra er meerdere partijen aan tafel komen.
Wie er nu buitenspel staan
Voorlopig staan de PVV, VVD, BBB, FVD en JA21 buiten de deur. De VVD houdt vast aan haar blokkade richting GroenLinks-PvdA en wijst naar andere partijen voor beweging. D66 wijst op haar beurt naar de terughoudendheid op rechts. Ondertussen groeit de irritatie bij kiezers die voor een rechtse koers stemden: zij zien dat het momentum van hun partijen niet meteen wordt vertaald aan de formatietafel. Het gevolg is een start die voelt als een technische tussenronde, maar die politiek gezien grote impact heeft.
Waar het inhoudelijk om draait
Onder de motorkap speelt een bekende driehoek: migratie, koopkracht en klimaat. Rechts wil strenger migratiebeleid, lastenverlichting en een stap terug in dure klimaatplannen. Het midden zoekt balans: wel grip op migratie, maar zonder harde breuken met internationale afspraken; wel betaalbaarheid, maar ook ruimte voor langetermijninvesteringen in energie en innovatie. Wie nu aan tafel zit, kan het kader zetten. En dat is precies waarom de keuze voor D66 en CDA als eerste partners zoveel discussie oproept: zij tekenen mogelijk de contouren, terwijl grote spelers nog niet meebeslissen.
Het gevoel van choreografie
Officieel werkt de democratie zoals bedoeld: een verkenner spreekt partijen, zoekt overlap en tekent paden uit. Toch voelt het, zeker voor rechtse kiezers, als een geënsceneerd stuk. Er worden woorden gebruikt als “verantwoordelijkheid” en “stabiliteit”, maar het resultaat oogt vooral tactisch: tijd kopen, posities afschermen en de spelregels bepalen voordat iedereen het veld op mag. Dat wringt met een uitslag die om een andere koers vraagt en voedt het idee dat Den Haag vaker naar elkaar luistert dan naar de kiezer.
De afweging van het CDA
Voor het CDA is deze rol dubbel. Meedoen betekent invloed op inhoud en toon. Tegelijk is de prijs dat het zich afzet tegen een deel van rechts, waar veel kiezers zich thuis voelen. De partij wil zich profileren als redelijke kracht, maar balanceert daarmee op een dunne lijn: te weinig kleur en het verliest profiel, te veel meebuigen en het wekt de indruk dat de koers al vastligt. Bontenbal spreekt over “meedenken”, tegenstanders zeggen “meebuigen”. Het verschil tussen die twee bepaalt straks hoe geloofwaardig het CDA uit deze fase komt.
Wat dit zegt over de formatie
Een smalle start hoeft niet per se slecht te zijn. Soms helpt het om eerst inhoudelijke bouwstenen te leggen. Maar de timing, de betrokken partijen en de politieke context maken deze keuze beladen. Als de contouren straks klaar zijn en de grootste spelers op rechts alsnog weinig kunnen veranderen, zal het verwijt luid zijn dat de echte keuzes al “onder de motorkap” zijn gemaakt. Als er juist ruimte blijkt en de gesprekken breed en open worden, kan deze stap worden uitgelegd als verstandig procesmanagement.
Hoe nu verder
De komende weken zijn bepalend. D66 en CDA gaan proberen overeenstemming te vinden op een paar sleutelonderwerpen. Daarna moet duidelijk worden wie mag aanschuiven. Kiezers kijken mee met een mix van hoop en wantrouwen: komt er straks een coalitie die de uitslag van de stembus weegt, of wint het politieke spel de wedstrijd van de inhoud? De formatie is nog lang niet beslist, maar het startschot zet de toon: wie nu de pen vasthoudt, kan later de marges bepalen.
Kern van het moment: de formatie lijkt meer op een voorselectie dan op een open gesprek. Als dit snel leidt tot heldere keuzes, gefundeerd op de verkiezingsuitslag, kan het vertrouwen herstellen. Als het vooral voelt als een geregisseerde omweg om rechtse invloed te temperen, groeit de kloof. De bal ligt bij D66, CDA en de verkenner. Transparantie, tempo en echte ruimte voor de grootste spelers zullen bepalen of dit een slimme tussenstap is, of een gemiste kans.
