De politieke verhoudingen zijn in beweging: met 99,6 procent van de stemmen geteld is de PVV D66 net voorbijgegaan. Het verschil is uiterst klein – 1.269 stemmen – maar potentieel bepalend voor wie het initiatief krijgt in de formatie. Voor het eerst sinds het begin van de tellingen staat de PVV nipt boven D66, waardoor de strijd om het politieke leiderschap na deze verkiezingen opnieuw openligt.
De laatste tellingen en cijfers
De ommekeer kwam nadat de uitslagen uit onder meer Helmond binnenkwamen, waar de PVV opvallend goed scoorde. Volgens persbureau ANP moeten nog enkele gemeenten en bijzondere kiescolleges worden bijgeteld: Amsterdam, Almere, Venray, Epe en de BES-eilanden. Daarnaast worden circa 135.000 poststemmen van Nederlanders in het buitenland nog verwerkt. Dat kan de verhoudingen bij een zo minimaal verschil nog licht beïnvloeden.
Op basis van de voorlopige telling, bij 99,6 procent van de stemmen, ziet het er als volgt uit:
- PVV: 1.269 stemmen meer dan D66
- D66: zelfde aantal zetels als PVV in prognoses
- VVD: 22 zetels
- GroenLinks-PvdA: 20 zetels
- CDA: 19 zetels
- JA21: 9 zetels
- FVD: 7 zetels
- BBB: 4 zetels
De verschillen zijn dus klein in stemmen, maar de politieke gevolgen kunnen groot zijn. Als de PVV de grootste blijft, is het gebruikelijk dat Geert Wilders het voortouw krijgt bij de informatiegesprekken – en dat zou de richting van de formatie sterk beïnvloeden.
Waar het verschil werd gemaakt
In de slotfase van de campagne en tijdens de tellingen werd zichtbaar dat thema’s als asiel en migratie, de betaalbaarheid van energie en wonen, en de kloof tussen burgers en bestuur veel kiezers hebben bewogen. In gemeenten waar de PVV traditioneel sterk staat, werd die lijn doorgezet, terwijl in enkele stedelijke gebieden en bij een deel van de poststemmen nog verschuivingen mogelijk zijn.
Het beeld dat lange tijd overheerste – dat D66 op weg was naar de overwinning – kantelde gaandeweg de nacht. Met name lokale uitslagen die later binnenkwamen zorgden voor de huidige nek-aan-nekrace. De PVV profiteerde van hoge scores in gemeenten waar de opkomst solide was en waar het sentiment rond migratie en koopkracht het debat domineerde.
Formatie: scenario’s en hobbels
Mocht de PVV de grootste blijven, dan ligt het initiatief bij Wilders om verkennende gesprekken te voeren. Dat betekent nog niet dat een kabinet snel gevormd is: de marges zijn smal, de onderlinge verhoudingen gespannen en de posities van potentiële partners uiteenlopend. In de prognoses blijven PVV en D66 qua zetels gelijk, wat de politieke ruimte beperkt. Samenwerkingen zullen daarom meerdere partijen moeten omvatten om een stabiele meerderheid te vinden.
Op rechts zijn er partijen waarmee de PVV inhoudelijk overlap heeft, zoals JA21 en FVD, en in sommige gevallen de SGP. Tegelijkertijd zullen proeven van samenwerking langs inhoudelijke lijnen moeten lopen, bijvoorbeeld op migratiebeleid, veiligheid, wonen en energie. Daar tegenover staan Europese verplichtingen (onder andere op het gebied van begrotingsdiscipline en klimaat) en bestuurlijke haalbaarheid, die elk akkoord concreet en uitvoerbaar moeten maken.
Voor D66 geldt dat, indien de partij alsnog als grootste eindigt of een sleutelpositie houdt, eveneens brede coalitiegesprekken nodig zijn met zowel centrumrechtse als centrumlinkse partners. In beide scenario’s lijken de posities van VVD, GroenLinks-PvdA en CDA cruciaal, al is hun meerwaarde afhankelijk van het definitieve zetelbeeld en de bereidheid tot compromissen.
Waar komen de laatste stemmen vandaan?
De resterende stemmen komen uit Amsterdam, Almere, Venray en Epe, plus de BES-eilanden (Bonaire, Sint Eustatius en Saba). Daarnaast moeten nog ongeveer 135.000 briefstemmen van Nederlanders in het buitenland worden geteld. Vooral die laatste categorie kan, mede door de spreiding over de lijsten, voor nuances zorgen. De geschiedenis leert dat poststemmen niet altijd één op één met de binnenlandse trend meelopen, al is de invloed bij een zo grote totale opkomst per saldo beperkt. Bij een verschil van slechts enkele duizenden stemmen kunnen ze echter nog de volgorde bepalen.
Reacties en toon van de avond
In de vroege tellingen leken de kaarten gunstig voor D66 te vallen. Naarmate meer gemeenten uitslagen doorgaven, verschoof het momentum richting de PVV. Campagneteams aan beide kanten hielden zich op de vlakte: niemand wilde te vroeg victorie kraaien, terwijl teamstrategen al vooruitkeken naar mogelijke formatielijnen. De teneur: voorzichtigheid tot de allerlaatste telling, gecombineerd met het besef dat de uiteindelijke grootste partij het eerste woord krijgt bij de formatie.
Op redacties en in politieke achterkamers nam intussen de aandacht voor de ‘wie-eerst’-vraag toe. De partij die uiteindelijk als eerste mag verkennen, heeft niet alleen een symbolische voorsprong, maar kan ook de agenda van de gesprekken mede bepalen. Tegenspraak is daarbij onvermijdelijk: partijen zullen hun rode lijnen duidelijk markeren, terwijl de publieke opinie en internationale partners meekijken.
Betekenis voor kiezers
Wat de uitslag in elk geval transparant maakt, is dat kiezers massaal hebben gestemd met duidelijke prioriteiten: grip op migratie, zekerheid over de energierekening, en een geloofwaardig pad naar betaalbaar wonen. Welke partij uiteindelijk het voortouw krijgt, zal aan deze thema’s een concreet onderhandelingskader moeten geven. De komende weken staan daarmee in het teken van controleren wat mogelijk is binnen wet- en regelgeving, budgettaire grenzen en bestuurlijke uitvoerbaarheid.
Vooruitblik
De definitieve uitslag volgt zodra de resterende gemeenten en de poststemmen zijn verwerkt. Als de PVV de grootste blijft, ligt een verkenningsronde onder leiding van Geert Wilders voor de hand. Als D66 alsnog de koppositie pakt, krijgt Rob Jetten die rol. In beide gevallen zal de formatie complex worden, met meerdere partijen nodig voor een meerderheidscoalitie en stevige inhoudelijke gesprekken over koers en prioriteiten. De eerste fase – inventariseren waar wel en geen ruimte ligt – zal al snel duidelijk maken hoe stevig de onderliggende verschillen zijn en waar eerste compromissen mogelijk zijn.
Update
In de loop van de ochtend is de voorsprong van de PVV iets verder opgelopen. Ook in de gemeente Epe werd de PVV de grootste. Daardoor bedraagt het verschil nu 2.341 stemmen in het voordeel van de PVV ten opzichte van D66. De definitieve telling volgt nog, met onder meer de uitslagen uit Amsterdam en de verwerking van de briefstemmen uit het buitenland in het vooruitzicht.
Kern: de race blijft spannend, maar de PVV heeft op dit moment de neus voor. De laatste procenten van de telling beslissen wie het initiatief bij de formatie krijgt – en daarmee de toon mag zetten voor de gesprekken over de koers van het land in de komende jaren.
